Εγώ και ο εαυτός μου

«Δεν είμαι πια ο εαυτός μου», «Έχω χάσει τον εαυτό μου», «Θέλω να τα βρω με τον εαυτό μου», «Θα ενδιαφέρομαι μόνο για τον εαυτό μου πλέον», είναι φράσεις που ακούμε πολύ συχνά γύρω μας ή και ο καθένας από εμάς το έχει ξεστομίσει σε κάποιες φάσεις της ζωής του.

Ο εαυτός, μία από τις παλαιότερες και πιο δημοφιλείς έννοιες στο χώρο της ψυχολογικής έρευνας, παραμένει ακόμη και σήμερα πεδίο διαφωνιών και αντιθέσεων όσον αφορά στον ορισμό του.

Η έννοια του εαυτού έχει φανερά μεταβληθεί με το πέρασμα των αιώνων, ξεκινώντας από τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους, οι οποίοι ώθησαν την ανθρώπινη σκέψη προς την εσωτερικότητα του εαυτού και το δικαίωμα για απόλυτα εσωτερική ιδιωτική ζωή. Στα χρόνια της Αναγέννησης, την ανάπτυξη της ιδέας της εσωτερικότητας του εαυτού προέκτεινε ο καρτεσιανός εαυτός, του σκεπτόμενου ανθρώπου.(Ευαγγελία Φουντουλάκη, 2005)

Θετικιστές και αναλυτικοί, οπαδοί της φαινομενολογίας και του υπαρξισμού, ψυχαναλυτές και συμπεριφοριστές, ασχολούνται με το θέμα της έννοιας του εαυτού, έννοια πια που μεταφέρει φιλοσοφικές, ψυχολογικές, θρησκευτικές, κοινωνιολογικές και ανθρωπολογικές θεωρίες. Με το William James (1890) η έννοια του εαυτού συγκεκριμενοποιείται. Αποτελείται από το Εγώ (I) και το Εμένα (Me), είναι δηλαδή ταυτόχρονα ενεργητικό υποκείμενο που παρατηρεί, αισθάνεται, εκτελεί, αλλά και αντικείμενο εμπειρίας και γνώσης. Ο James αναφέρεται στις τέσσερις πτυχές του εαυτού: α) τον υλικό εαυτό, β) τον κοινωνικό εαυτό, γ) τον πνευματικό εαυτό και δ) το καθαρό «εγώ». Οι ιδέες του επηρέασαν πολλούς νεώτερους ερευνητές.

Όσον αφορά τον ορισμό είναι δύσκολο να αποφασιστεί ένας από τους 17 που ήδη υπάρχουν, αλλά ο Burns περιγράφει την έννοια του εαυτού ως «το σύνολο υποκειμενικών αξιολογούμενων χαρακτηριστικών και συναισθημάτων» (1982, σ.5), ενώ ο Rosenberg φανερά επηρεασμένος από τον Rogers, την περιγράφει ως «το σύνολο των σκέψεων και των συναισθημάτων του ατόμου, που αναφέρονται στον εαυτό του ως αντικείμενο» (Rosenberg, 1986α, σ. 7). Ο Rogers θεωρεί τον εαυτό ως μια διεργασία, κάτι το οποίο συνέχεια αλλάζει και διαμορφώνεται, και μέσα από το οποίο βιώνουμε τις εμπειρίες μας. Αυτή η αναπαράσταση του εαυτού μου αναπτύσσεται μέσα από την αλληλεπίδραση με το περιβάλλον και ιδιαίτερα με τους σημαντικούς άλλους. Αναπτύσσεται αλλά παραμένει και σταθερός: δίνει συνοχή και συνέχεια στην εμπειρία μας

Ο Higgins (1987, 1989) είναι εκείνος που διαχωρίζει τον εαυτό σε τρία είδη: τον πραγματικό εαυτό (actual self) , τον ιδανικό εαυτό (ideal self) και τον «εαυτό του πρέπει» (cough self). Ο πραγματικός εαυτός σχετίζεται με τα χαρακτηριστικά και τις ιδιότητες που το ίδιο το άτομο αποδίδει στον εαυτό του. Ο ιδανικός εαυτός είναι το μέρος του εαυτού όπου οι φιλοδοξίες, οι ελπίδες και οι επιθυμίες έχουν τη μεγαλύτερη σπουδαιότητα. Τέλος, ο καθωσπρέπει εαυτός αντιπροσωπεύει χαρακτηριστικά και ιδιότητες, που το άτομο νομίζει ότι πρέπει να έχει, ή του επιβάλλονται από το περιβάλλον. Αντιπροσωπεύει το καθήκον, τις υποχρεώσεις και τις υπευθυνότητες (Higgins, 1987 σ. 320-321). Ο ίδιος συγγραφέας διαχωρίζει δύο οπτικές της κάθε πτυχής του εαυτού: α) την οπτική του ίδιου του ατόμου και β) την οπτική ενός σημαντικού άλλου.

Αν αφήσουμε κατά μέρος όλες αυτές τις θεωρητικές πληροφορίες, θα ήθελα να δώσω έμφαση σε ένα άλλο σημαντικό κομμάτι που στην πράξη μας αφορά περισσότερο, την επαφή με τον εαυτό. Παρατηρούμε ανθρώπους νέους και μεγαλύτερους να μιλούν για αποσύνδεση από τον εαυτό τους ή έλλειψη γνώσης του, κάτι που προκαλεί δυσφορία, αναστάτωση έως και κάποιου είδους ψυχοπαθολογία. Τι σημαίνει λοιπόν τα έχω καλά με τον εαυτό μου;

Σημαίνει ακούω τις πραγματικές μου ανάγκες, γνωρίζω τι είναι αυτά που χρειάζομαι και για ποιο λόγο και τάσσομαι προς την πραγματοποίηση τους, χωρίς να τις καταπιέζω ικανοποιώντας μόνο τις ανάγκες των άλλων. Χρειάζεται μια εσωτερική φωνή που ακούει, βλέπει, αξιολογεί και δίνει ώθηση για την πράξη. Σημαίνει αναγνωρίζω τις αλλαγές που συμβαίνουν μέσα μου, ψηλαφίζω τις ανεπαίσθητες κινήσεις είτε προς τα μπρος είτε προς τα πίσω και συμπορεύομαι προς την κατεύθυνση αυτή. Σημαίνει βρίσκομαι σε επαφή με τα συναισθήματα μου, αναγνωρίζω το θυμό μου, τη λύπη μου, τη χαρά μου, το φόβο, τον ενθουσιασμό μου και τα ονοματίζω με τα ονόματα τους χωρίς να τα κρύβω πίσω από άλλες ταμπέλες φοβούμενος την αλήθεια τους.

Τα παραπάνω προϋποθέτουν αυτογνωσία και ένα διαρκές ταξίδι προς τα μέσα σε όλη τη διάρκεια της ζωής, γιατί ο εαυτός έχει την τάση να είναι σταθερός, αλλά παράλληλα να αλλάζει μέσα από την εμπειρία και τα βιώματα για όσο ζούμε και αναπνέουμε. Μένοντας σταθερός κρατά την ισορροπία μέσα στη ρευστή πραγματικότητα της ζωής και αλλάζοντας προσαρμόζεται στις αλλαγές του χρόνου και του περιβάλλοντος και κάπως έτσι επιβιώνει. Ο άνθρωπος που είναι σε αληθινή επαφή με τον εαυτό του, συνήθως πράττει κατά την εσωτερική του επιταγή και έτσι παραμένει ελεύθερος, ακόμα και αν ζει σε συνθήκες καθόλα ανελεύθερες.

Γιατί όμως στις μέρες μας παρατηρείται αυτό το φαινόμενο; Για ποιους λόγους ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι χάνουν αυτή τη τόσο σημαντική επαφή που οδηγεί στο ευ ζην, την ικανοποίηση, την πλήρωση; Έχω την αίσθηση ότι μιλάμε για ένα φαινόμενο κοινωνικό, με την έννοια ότι οι παρούσες κοινωνικές συνθήκες μας αποξενώνουν από τον εαυτό και κατ’ επέκταση και από τους άλλους.

Η ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας με όλα της τα επιτεύγματα συμβάλλει στην αποσύνδεση από τον εαυτό. Δημιουργεί καινούργιες, επίπλαστες ανάγκες που οι άνθρωποι ως όντα καταναλωτικά αγωνίζονται να τις ικανοποιήσουν παραμερίζοντας ανάγκες πραγματικές και ουσιαστικές για την ψυχική, συναισθηματική και σωματική υγεία. Ας φέρουμε για παράδειγμα όλα αυτά που συμβαίνουν στο ίντερνετ τα τελευταία χρόνια με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Οι νέοι νιώθουν την ανάγκη να προβληθούν, να γίνουν αρεστοί, να νιώσουν ποθητοί ή και χρήσιμοι καταναλώνοντας ώρες ατελείωτες δημιουργώντας μια ψεύτικη ή υπερβολική εικόνα για τον εαυτό τους, που στο τέλος την πιστεύουν κιόλας, αφού ενισχύεται από τους εκατοντάδες ‘φίλους’.

Πέρα από αυτό ας αναλογιστούμε σε τι ρυθμούς καθημερινότητας ζούμε όλοι και πόσες υποχρεώσεις έχουμε. Σπίτι, δουλειά, οικογένεια, φίλοι και πολλά πολλά άλλα καταλαμβάνουν το χρόνο μας και εξαντλούν την ενέργεια μας. Πόσο χρόνο διαθέτουμε για τον εαυτό μας; Πόσος χρόνος μένει για να επεξεργαστούμε τι μας συμβαίνει;

Σκεφτείτε πόσα λεπτά τη μέρα αφιερώνετε αποκλειστικά για τον εαυτό σας, και είμαι σίγουρη ότι η απάντηση που θα ανακαλύψετε δεν θα σας ικανοποιήσει. Είναι σημαντικό να μπορούμε, όσες υποχρεώσεις και να έχουμε, να ξεκλέβουμε στιγμές για εμάς, για να σκεφτούμε, να ηρεμήσουμε, να βυθιστούμε μέσα μας.

Κακά τα ψέματα, κανείς δε μας έμαθε πώς να το κάνουμε αυτό ούτε η παιδεία μας είναι τέτοια που να το ενισχύει. Μεγαλώσαμε όλοι με τους κανόνες να είμαστε καλοί, σοβαροί, εργατικοί, ευγενικοί, να μπαίνουμε σε καλούπια για να θεωρούμε σωστοί, καλοί άνθρωποι, νομοταγείς πολίτες. Κανείς δεν μας έμαθε το βασικότερο, πώς να ερχόμαστε σε επαφή με τις ίδιες μας τις ανάγκες, γιατί εκπαιδευτήκαμε να μας νοιάζει πώς θα ικανοποιήσουμε τις ανάγκες των άλλων και διαμέσου αυτής της διαδικασίας να λάβουμε ικανοποίηση. Μάθαμε να κάνουμε έτσι εξαρτημένες σχέσεις και να περιμένουμε τη χαρά πάντα από έξω και όχι σε σχέση με εμάς.

Η αληθινή ικανοποίηση όμως έρχεται όταν πορευόμαστε με την εσωτερική μας αλήθεια και οδηγούμαστε έτσι προς την αυτό-πραγμάτωση.

«..Αχ και να μπορούσα σαν και σας να’μουν εαυτός με προκαθορισμένο κλήρο. Μα εγώ δεν έχω. Είμαι ο εαυτός που τίποτα δεν κάνει, Κείνος που κάθεται στο πουθενά και στο ουδέποτε ενόσω εσείς ασχολείστε με την αναδημιουργία της ζωής. Εσείς ή εγώ θα πρεπε να επαναστατήσω; Οι άλλοι τον κοίταξαν με οίκτο μα χωρίς να πουν τίποτα πια ο ένας στον άλλον τράβηξαν για ύπνο τυλιγμένοι σε μια χαρούμενη εγκαρτέρηση. Μα ο έβδομος εαυτός απόμεινε γρηγορώντας σε ενατενισμό του τίποτα που βρίσκεται πίσω από τα πράγματα όλα.» Οι 7 εαυτοί, Χαλίλ Γκιμπράν

Ράνια Πανουργιά
Ψυχολόγος
alttherapy