Νίκος Πουλαντζάς: «ο σοσιαλισμός ή θα είναι δημοκρατικός ή δεν θα υπάρξει...

Ο Νίκος Πουλαντζάς θεωρείται σε παγκόσμιο επίπεδο ένας από τους κορυφαίους διανοητές του μαρξισμού, αλλά ταυτόχρονα ήταν μια πολυσχιδής προσωπικότητα που σκέπασε με μυστήριο η αυτοκτονία του στις 3 Οκτωβρίου του 1979.

Πέθανε σε ηλικία μόλις 43 ετών, όμως είχε προλάβει να φέρει επανάσταση στην κοινωνική επιστήμη, ενώ θεωρείται εμβληματική μορφή στον πολιτικό χώρο της ανανεωτικής αριστεράς, όπως άλλωστε μαρτυρά σήμερα και η λειτουργία του Ινστιτούτου πολιτικού προβληματισμού, «Νίκος Πουλαντζάς». 

Ο Νίκος Πουλαντζάς γεννήθηκε τα 1936 στην Αθήνα. Ο πατέρας του ήταν δικηγόρος και μεγάλωσε στην οδό Βερανζέρου, όπου τα βιώματα της κατοχής και του εμφυλίου διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στην πολιτική του συνείδηση. Πήγε σχολείο στο Πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου Αθηνών και παράλληλα στο Γαλλικό Ινστιτούτο. 

Άρχισε να αναμειγνύεται ενεργά με την πολιτική κατά τη διάρκειά των σπουδών του στη Νομική, με αφορμή και τα γεγονότα της Κύπρου. Αποφοίτησε με βαθμό άριστα το 1957, αλλά δεν άσκησε ποτέ τη δικηγορία. Συνέχισε τις σπουδές του στη Φιλοσοφία του Δικαίου στα πανεπιστήμια του Μονάχου και της Χαϊδελβέργης και το 1964 ολοκλήρωσε τη διατριβή του στη Σορβόνη με θέμα «Φύση Πραγμάτων και Δίκαιο». Το 1966 παντρεύτηκε τη συγγραφέα και δυναμική εκπρόσωπο του γυναικείου κινήματος στη Γαλλία, Αννί Λεκλέρ, με την οποία απέκτησαν μια κόρη το 1971. 

Ο Πουλαντζάς και ο Μάης του ΄68 

Ο Νίκος Πουλαντζάς αναδείχτηκε με πρωτοφανή ταχύτητα στο πανεπιστημιακό προσωπικό της Γαλλίας. Προτού συμπληρώσει τα 30 του χρόνια, δίδασκε κοινωνιολογία στο 8ο Πανεπιστήμιο του Παρισιού (Βενσέν). Το 1969, λίγους μήνες μετά την εξέγερση των φοιτητών στο Παρίσι, εξέδωσε το βιβλίο «Πολιτική Εξουσία και Κοινωνικές Τάξεις», το οποίο μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες. Ήταν η αφορμή για να γίνει γνωστός στον κόσμο της διανόησης σε παγκόσμια κλίμακα. Σε επιστημονικό επίπεδο, πραγματευόταν την έννοια της «σχετικής αυτονομίας» του κράτους, που αμφισβητούσε την παραδοσιακή μαρξιστική αντίληψη ότι το κράτος αποτελεί εργαλείο της άρχουσας τάξης. Πίστευε δηλαδή ότι πέρα από τον οικονομικό παράγοντα, το κράτος επηρεάζεται και από τα άλλα στοιχεία της κοινωνικής δράσης, την πολιτική και την ιδεολογία. Σε αυτές τις απόψεις είχε επηρεαστεί βαθιά από τον άλλο μεγάλο διανοητή του δομικού μαρξισμού, τον Γάλλο Λουί Αλτουσέρ, ο οποίος κατά σύμπτωση είχε επίσης μια προσωπική τραγική ιστορία. Έπασχε από μανιοκατάθλιψη, στραγγάλισε τη γυναίκα του και νοσηλεύτηκε χρόνια σε ψυχιατρεία....

Οι διαλέξεις του Νίκου Πουλαντζά ήταν ελκυστικές στους φοιτητές γιατί πέρα από το ενδιαφέρον που είχε το μάθημά του, το κλίμα στην αίθουσα ήταν άνετο. Επιπλέον, υπήρχε συνέπεια λόγων και έργων, καθώς ο διάσημος καθηγητής που διακήρυττε την αποφασιστική σημασία της πολιτικής, συμμετείχε ενεργά στον αντιδικτατορικό αγώνα, ως υπεύθυνος έκδοσης του περιοδικού «Αγώνας».

Ήταν ενεργό μέλος του ΚΚΕ Εσωτερικού στο οποίο εντάχθηκε μετά τη διάσπαση του ΚΚΕ το 1968, ενώ νωρίτερα συμμετείχε στη νεολαία της ΕΔΑ. Για πολλούς, κορυφαία στιγμή του συγγραφικού έργου του Νίκου Πουλαντζά ήταν το βιβλίο «Φασισμός και δικτατορία» στο οποία ερμηνεύει την άνοδο του φασισμού στην Ευρώπη του μεσοπολέμου, ως αποτέλεσμα μιας κρίσης του καπιταλισμού σε ιμπεριαλιστικό περιβάλλον. Τονίζει ότι η εκδήλωση των ναζιστικών μορφωμάτων δεν θα ήταν εφικτή εάν δεν είχε προηγηθεί ο εκφασισμός του κοινωνικού σώματος ως μέσο αντεπανάστασης....

Το απροσδόκητο τέλος 

Μετά το 1974 έδωσε αγώνα για τη συσπείρωση των αριστερών δυνάμεων. Το 1977 πολιτεύτηκε, αλλά η εκλογική συμμαχία στην οποία συμμετείχε απέτυχε στις κάλπες. Τότε, ο Νίκος Πουλανζτάς μιλούσε για τις ανεπάρκειες του Ευρωκομμουνισμού, αλλά και τις ιδιαιτερότητες που είχε πάντα η Ελλάδα. Όπως ανέφερε: «η ελληνική εργατική τάξη δεν έχει υψηλό επίπεδο συνείδησης. Στην Ελλάδα, δύσκολα θα βρείτε μια οικογένεια που να είναι εργάτες και ο πατέρας και ο γιος. Η κοινωνική κινητικότητα προς τη μικροαστική τάξη είναι πολύ μεγάλη.

Ορισμένοι από την εργατική τάξη γίνονται μικροαστοί, μεταναστεύουν και γίνονται πράκτορες της μεγαλοαστικής τάξης. Έρχονται στο Λονδίνο και εργάζονται για τις ναυτιλιακές εταιρείες ή πάνε στην Αμερική. Αυτή η αδυναμία της εργατικής τάξης δεν είναι άσχετη με τις επιτυχίες που σημειώνει σήμερα στην Ελλάδα ο δογματισμός».Βλέποντας τη χρεοκοπία του σταλινισμού και τις αποτυχίες της σοσιαλδημοκρατίας, αφιερώθηκε στη μελέτη του μετασχηματισμού του κράτους και του ρόλου της δημοκρατίας στον σοσιαλισμό της.

Τον Απρίλιο του 1977 είχε έρθει στην Ελλάδα να δώσει κάποιες διαλέξεις και είχε δηλώσει: «Θα φτιάξω ένα βιβλίο για το κράτος στο σύγχρονο καπιταλισμό και έπειτα θα κοιτάξω να αλλάξω επάγγελμα γιατί θα τα έχω πει όλα.» Το τελευταίο του βιβλίο είχε τίτλο: «Το κράτος, η εξουσία, ο σοσιαλισμός». Σε αυτό επέμενε στην πάλη κατά του καπιταλισμού με δημοκρατικά μέσα, ως έκφραση των μαζικών κινημάτων. Αυτή η αντίληψη συμπυκνώνεται στην περίφημη φράση του:«ο σοσιαλισμός ή θα είναι δημοκρατικός ή δεν θα υπάρξει».

Παρά τη φήμη που είχε αποκτήσει και τη γοητεία που εξέπεμπε στο εκάστοτε ακροατήριό του, ο Νίκος Πουλαντζάς δεν κατηγορήθηκε για υπεροπτική συμπεριφορά και όπως μαρτυρούσαν συνάδελφοί του, παρέμενε εξαιρετικά επιμελής στις εργασίες του και δεν διεκδικούσε ποτέ το αλάθητο. Όσοι τον γνώριζαν μιλούν για έναν άνθρωπο σχεδόν δισυπόστατο. Ήταν εργασιομανής και μπορούσε να κλείνεται επί ώρες στο γραφείο του μέσα σε στοίβες βιβλίων και σύννεφα καπνού, αφού κάπνιζε αρειμανίως.

Ωστόσο, όταν σταματούσε τη δουλειά, ήταν εξωστρεφής, έβλεπε φίλους, έβγαινε βόλτες και άκουγε μουσική. Το βροντερό του χαμόγελο είναι μια ανάμνηση που διατηρούν όλοι οι φίλοι του. Στις 3 Οκτωβρίου του 1979, ο Νίκος Πουλαντζάς πήρε αγκαλιά τα βιβλία του κι πήδηξε από τον 13ο όροφο της πολυκατοικίας που έμενε στο Παρίσι....